Piše: Predrag Milošević

Korak koji Beograd sada u sopstvenom interesu, kao i interesu cele Srbije, treba da pređe ne razlikuje se suštinski od onoga posle Drugog svetskog rata, kada je na sremskoj obali Save, sučelice do tada izgrađenom gradu na šumadijskoj strani reke, utemeljen današnji Novi Beograd. Oba ova dela danas već metropolitanskog Beograda nalaze se na desnoj obali Dunava, dok je leva obala te velike evropske reke u  ovom gradu ostala uglavnom prepuštena slučaju, tjs. „bespravnoj” gradnji. Dunavska orijentacija Srbije i njenog glavnog grada ogledala bi se pri ovakvom, poželjnom razvoju beogradskog prostora upravo u toj reci kao većem od dva “vodena bulevara“ u centralnoj zoni Beograda, smeštenoj između banatskog i šumadijskog dela metropole. Ovakvim pristupom moguće je podstaći reorganizaciju priobalne industrije i tehnologije, orijentaciju ka ekološki povoljnim tehnologijama, kao i stvaran i održiv razvoj turizma na dunavskom pravcu, kulturnog, nautičkog i vikend-turizma. Takvo rešenje obezbedilo bi ne samo širenje grada i na severnu obalu Dunava, nego i silazak Beograda na tu reku celom svojom šumadijskom obalom, iskorišćenje vrednog građevinskog zemljišta, integrisanje različitih namena, zaštićenu životnu sredinu, kao i formiranje velikih novih parkovskih i rekreativnih sadržaja. Njime se pristup obema obalama Dunava ne samo olakšava, nego i konačno čini izuzetno privlačnim za sve, kao što se na valjan način i u dužnoj meri aktiviraju i svi drugi potencijali koje pruža dunavska orijentacija zemlje i grada: usklađeni razni vidovi transporta, očuvana životna sredina, unapređeno postojeće i dodatno, novo zelenilo. Svojevrsno takmičenje među gradovima ovog dela kontinenta, određeno većim brojem činilaca, već je otpočelo. Dunavska pozicija, uz sve izraženiju dunavsku orijentaciju, odličan su preduslov i Srbiji i Beogradu za još ubrzaniji i vredniji razvoj.

OBRTI U URBANOJ TEKTONICI

Generalni plan o uređenju i proširenju Beograda iz 1923. godine, izrađen pod rukovodstvom Grigorija-Đorđa Pavloviča Kovaljevskog, bio je prvi koji je obuhvatio i ceo prostor današnjeg Novog Beograda, zajedno sa Velikim ratnim ostrvom. Plan je u to vreme i usvojen, ali bez dela koji se odnosio na ovo dvoje. U svetlosti zamisli koje ovaj ovde rad danas iznosi pred stručnu i inu javnost zanimljivo je napomenuti da je još rad Kovaljevskog takođe predlagao sponu Dorćola i Zemuna mostovima preko Velikog ratnog ostrva, kao svojevrsne istinski urbane a ne ne-urbane (kako je to danas i dalje) praznine, a iz smera dorćolske ulice Cara Dušana odnosno zemunskog Karađorđevog trga. Isti plan predvideo je gotovo potpuno spajanje istog ostrva prevlakama i mostovima sa prostorom oko današnjeg Centra Ušće, otprilike u osovini današnje ulice Milentija Popovića. Još dva mosta čija se izgradnja predlaže i na ovom mestu pomenuta su takođe u radu Kovaljevskog: jedan između današnjeg Starog Savskog mosta i Gazele, u osovini današnjeg Bulevara Avnoja, te drugi na mestu današnje prevlake u vrhu nizvodnog rukavca ka Adi Ciganliji. Još Kovaljevski bio je očigledno svestan potrebe da se Beograd u svojoj metropolitanskoj izgradnji „osokoli” izgradnjom ovih kapitalnih objekata na pomenutim mestima, kao što je bio svestan i činjenice da lepotu Save i Ade Ciganlije ne treba narušavati na samom njenom nizvodnom špicu, kako će se po svemu sudeći uskoro desiti izgradnjom novog mosta sa pomodnim pilonom visokim čak 200 metara, baš na toj poziciji.

Idejni urbanistički plan Beograda izrađen 1948. godine pod rukovodstvom arhitekte Nikole Dobrovića, poput prethodnog rešenja Kovaljevskog, predlagao je mostove ka Velikom ratnom ostrvu iz smerova Dorćola i Novog Beograda, na nešto drugačijim pozicijama. Kao i u ovom radu iz 2007. godine, Dobrovićevo rešenje predlagalo je nove mostove na Dunavu u zonama zemunskog Gornjeg Grada i današnje Nove Galenike, a i premošćenje Save u zoni donje prevlake uz Adu Ciganliju, na mestu gde ovaj rad predlaže tunel.

Slika 2. Veliki Beograd (predlog PVM), sve prema potrebnoj mreži glavnih gradskih saobraćajnica, podržanoj metroom (Podloga: Blic, Beograd).  Drugi tunelski prolaz ispod Save, predložen u ovom radu uzvodno od prvog, pozicioniran je ispod gornje, uzvodne prevlake uz Adu Ciganliju. U Dobrovićevom radu umesto njega predlagan je most, nešto uzvodnije. Zanimljivo je, i vrlo znakovito, i to da je Dobrović, prema raspoloživim podacima, prvi koji je baš u ovom svom radu naznačio, hrabro, mada na skromniji način, potrebu urbanizacije i na severnoj obali Dunava, produžujući osovine svojih dunavskih mostova bulevarima dalje kroz Banat i paralelno sa Dunavom, stvarajući tako svojevrsnu shemu radijalno-koncentričnog Beograda na toj obali reke.

I Generalni plan Beograda iz 1950. godine, izrađen pod rukovodstvom arhitekte Miloša Somborskog, predlagao je puno uklapanje Velikog ratnog ostrva u beogradski gradski organizam, sa ciljem da ono zaista postane urbana praznina u okviru metropole, i to izgradnjom prevlaka ka njemu na pozicijama zemunskog Karađorđevog trga i u produžetku današnje ulice Milentija Popovića na Novom Beogradu.

I ovaj plan predlagao je premošćenje Dunava u zoni zemunskog Gornjeg Grada, koje bi, skupa sa postojećim Pančevačkim mostom, odredilo osnovu urbanističke matrice prekodunavskog Beograda, mada nešto skromnije nego što je to dato u Dobrovićevom rešenju. Rad Somborskog, kao i ovaj rad iz 2007. godine, predlagao je i novi most u osovini današnjeg Bulevara Avnoja, kao i most na poziciji donje, nizvodne prevlake ka Adi Ciganliji, na mestu gde ovaj rad predlaže tunel. I rad Somborskog, poput Dobrovićevog, predvideo je još jedno premošćenje Save, na mestu nešto uzvodnije od Ade Ciganlije.

Generalni urbanistički plan Beograda iz 1972. godine, izrađen pod rukovodstvom Aleksandra Đorđevića i Milutina Glavičkog, gotovo je potpuno zanemario mogućnosti prekodunavskog Beograda, uklapajući samo njegov uzak priobalni deo u sopstvenu ideju-vodilju o „gradu u moru zelenila” i predlažući izgradnju velikog sportskog centra u zoni bare Veliko blato. Isti plan predlagao je i nove dunavske mostove u nizvodnom delu ostrva Forkontumac ka središtu Pančeva i u blizini Velikog Sela.

Slika 3. Banatski Beograd sada, nimalo sličan Pešti, svakako ne zato što tako ne bi moglo da bude (Izvor: Novosti, Beograd).  Cilj je bio da se prostorna organizacija sažme povećavanjem gustina izgradnje, novim zoningom i redukovanom mrežom primarnih saobraćajnica, pre svega, a u odnosu na prethodno rešenje Đorđevića i Glavičkog iz 1972. godine. Svi ovi ciljevi mogli su izgledati potrebni u godinama uoči nestanka socijalizma i uništenja Jugoslavije, u zemlji na kraju jednog zabludelog političkog i ekonomskog puta. Ali, „kresanje urbanističkih vizija” nikada se, pa ni taj put, sve do danas, nije pokazalo kao upotrebljiv odgovor na stvarne probleme jednog grada i zemlje.

Kostićeve izmene i dopune predvidele su i dva nova premošćenja Save, jedno u zoni donje, nizvodne prevlake ka Adi Ciganliji (tamo gde ovaj rad iz 2007. godine predviđa tunel) i drugo kod Ostružnice, na zaobilaznici. Predvidele su takođe novi most na Dunavu u zoni Nove Galenike, kao i novi most u blizini donjeg špica Ade Huje, te onaj kod Velikog Sela. Ali, u njima nema ni naznake o novom, prekodunavskom Beogradu, upravo u skladu  s onim što je i bila namera naručioca i, možda, autora tog rešenja. Slika 4. Pešta kao odličan uzor banatskom Beogradu, na mapi postavljenoj tako da istok stoji tamo gde je inače sever i sa Margit Sigetom kao mogućim uzorom za rešenje beogradskog Velikog ratnog ostrva, možda budućeg beogradskog «Central Parka» (Izvor: Hungary Tourist Map. Paulus, Budapest, 1998).  Generalni plan Beograda 2021. godine, usvojen 2003., a izrađen pod rukovodstvom Vladimira Macure i Miodraga Ferenčaka, poseduje, kako su njegovi autori naveli, „osnovne odlike koje nameće tranzicija društva, novi društveni okvir, tržište i demokratski odnosi: fleksibilnost umesto krutosti, dinamičnost umesto statičnosti”. Ovome se svakako ništa ne može prigovoriti.

To je, kako autori sami dalje navode: „plan koji podržava procese, umesto plana koji podržava „sliku”. E, ovde je prigovor već i te kako moguć, i neophodan, jer inače valjalo bi niz vodu baciti sve ono što su, rukovodeći se itekako „slikom jednog grada”, mnogi veliki urbanisti uspeli da postignu u gradovima Evrope i sveta: Parizu, Luksemburgu, Veneciji, Barseloni, Budimpešti, Moskvi, Londonu, Njujorku, Kejptaunu, Rio de Žaneiru i gde već sve ne.

„Slika”, kako se to u ovom autorskom objašnjenju naziva, nije ni u kakvom neskladu ili opreci sa „procesima”, niti će ikada biti. Ona ih, po prirodi stvari, obavezno prati, i oni od nje ne mogu da pobegnu, niti je moguće obrnuto. Ili: nema procesa bez slike, niti ima slike bez procesa. Potrebno je samo da i jedno i drugo uvek budu deo urbanističke vizije, onako kako je to u beogradskom slučaju već bivalo sa radovima Emilijana Josimovića, Nikole Dobrovića i Miloša Somborskog, i onako kako je to po belom svetu jasno učinjeno delima Osmana, Serde i Krira, samo za primer. Osmatranje „unazad”, kako se to na ovom mestu u ovom radu sada čini,  nužno je da bi se moglo sagledavati „unapred”. A upravo to gradi viziju, bez koje se u planiranju za jedan grad ne može. Slika 5. Beovoz ili Metro Beograd, po predlogu PVM (Podloga: Branislav Jovin: Metro Beograd). Plan koji je trenutno u Beogradu na snazi predvideo je nova premošćenja Dunava takođe u zoni Nove Galenike i Velikog Sela, a i u produžetku u velikoj meri problematično osmišljenog Unutrašnjeg magistralnog poluprstena, koji nikako ne može biti rešenje za prihvat transferzalnog saobraćaja u smeru jugozapad (zapad) – severoistok (sever) kroz Beograd i dalje, kako se o tome navodi, jer je to jedino moguće postići potpunom izgradnjom i zatvaranjem gradske zaobilaznice i u njenoj severnoj polovini, od Dobanovaca i Batajnice sve preko Dunava pored Padinske Skele, Jabuke, Pančeva i Starčeva nazad ka Bubanj Potoku, a sa izlazima ka Zrenjaninu, Bukureštu, Beloj Crkvi i Smederevu. Isti plan predvideo je i novi most u osovini Bulevara Avnoja, kao i po svemu sudeći tunelski spoj Novog Beograda i Banovog Brda na poziciji donje, nizvodne prevlake ka Adi Ciganliji, kako se to i ovde predlaže.

Globalizacija i nova dunavska orijentacija Srbije, i s njima zajedno ubrzan tranzicijski razvoj grada, nalažu tako promenu mnogih vizura Generalnog plana Beograda 2021. godine, što njegovi autori nisu nažalost na vreme uočili, ili su sa nadležnih mesta u politici bili možda sprečeni da to učine.